Dünyanın tüm uzmanları bu konuda hemfikir ve farklı deyişlerle ifade etseler de sonuç şuna ulaşıyor: “Çocuklarınız hangi yaşta olursa olsun disiplinle büyümeleri şart.” Bu noktada aklınıza gelen ilk soru “Çocuklarda disiplin nasıl sağlanır?” olabilir. Umutsuzluğa kapılmayın, bir çocuğa bir davranışı öğretmenin altın kuralı sabırlı olmaktır.
Disiplin, kişinin düzen sağlaması, düzenli yaşaması demektir. Ailede disiplinden söz edecek olursak, aile bireylerinin belirli bir düzende yaşamalarını düşünebiliriz. Her ailenin farklı bir düzeni olduğuna göre, farklı bir disiplin anlayışı var diyebiliriz. Bazı aileler daha katı bir disiplin uygularken, bazı aileler daha esnek olabilmekte ya da kurallara fazla yer vermemektedirler.
Çocuğa disiplin öğretmenin yolu ise genellikle ödüller ve cezaların uygulanması ile denenir. Anne ve baba, çocuk onların istediği gibi davranmadığı zaman ne yapmaları gerektiği konusunda çoğunlukla kararsızdırlar. Bazen şiddetli tepki gösterirler, cezalar birbirini izler, bazen de yapılan hata görmezlikten gelinir.
Disiplin yalnızca, çocuğa yaramazlık yaptığı zaman uygulanan kurallar dizisi değildir. Her zaman uygulanması gereken kurallar bütünüdür. “disiplin uygulamak” ile “ceza vermek” aynı şey değildir.
Disiplin ve Cezalandırma Arasındaki Farklılıklar
- Disiplin: “Dur, bunun yerine başka bir şey yap.” mesajını verirken, cezalandırma: “Sen bunu yanlış yaptın, sen kötü bir çocuksun.” mesajını vermektedir.
- Disiplin, çocuğun bir sonraki başarısını oluşturmaktadır. Cezalandırma ise tamamen başarısızlığa odaklanmaktadır.
- Disiplin, yapılan işin sonuçlarını gösterir. Ancak cezalandırma kadar katı değildir.
- Disiplin, hayatın doğru ve yanlışlarını öğrenmektir. Cezalandırma ise, disiplinin olumsuz bölümüdür.
- Disiplin, düşünce ürünüdür. Cezalandırma, kızgınlık ürünüdür.
- Disiplin, çocuğun yapabileceğinden fazla bir şey beklemezken, cezalandırma çok şey beklemektedir.
- Eğer fiziksel bir incinme yani dayak atma varsa, bu cezalandırmadır.
Peki çocuklarda disiplin nasıl sağlanır? Bütün çocuklar kuralları öğrenirken açıklamalara gerek duyarlar. Ebeveynler kuralları çocuklarına öğretirken öncelikle kendi aralarında disiplini nasıl sağlayacakları hakkında konuşmalı ve bir tutarlılık sağlamalıdırlar. Çocuk anne ve babanın aynı olaya farklı tepkiler göstermesi karşısında nasıl davranacağını kestiremez. Bazen aile içinde annenin izin verdiği bir şeye baba hayır diyebilir. Bu sorunu aşmak ancak anne ve babanın aynı dili konuşması ile mümkün olacaktır. Aksi takdirde çocuk hayır yanıtını aldığı babadan anneye gidecek ve istediğini elde edene kadar uğraşacaktır. Ya da bir kez yaptığı davranışa peki, bu seferlik öyle olsun yanıtı vermek çocuğun sınırları tanımasında sorun oluşturacak ve çocuk her defasında sınırları genişletmek için uğraşacaktır.
Çocuklarınızda Disiplini Sağlamanın Yolları
Beklentileriniz çocuğunuzun yaşına ve yapısına uygun olsun.
Çocuğunuza evdeki kuralların ne olduğunu, kendisinden neler beklediğinizi ona anlatın. Çocuk bilmediği konularda kurallara uyamaz. Bugünden itibaren çocuktan daha önce hiç uygulamadığım bir kurala uymasını beklemek haksızlık olur. Çocuk önceden kendisinden neler beklendiğini bilirse evde çatışmalarda ortadan kalkacaktır. Yapacağımız açıklamalar, beklentilerimizin ne olduğunu doğru ve açık bir dille anlatmak ona doğru davranışı sergileme şansını sağlayacaktır. Bir önemli noktada beklentilerimizin çocuğun yaşına ve yapısına uygun olmasıdır.
Sadece olumsuz davranışlara tepki göstermek yanlış bir yaklaşımdır.
Çocuk istenilen davranışı gösterdiğinde, bu davranış için gösterdiği çabayı fark ettiğinizi, onu takdir ettiğinizi, bazen sonucu yanlış olsa bile sadece harcadığı çaba için bile onu takdir ettiğinizi, bu kez neden olayın olumlu sonuçlanmadığını ve gelecek sefere ne yapması gerektiğini sabırla anlatmak gerekir. Çocuğu başaramadığı konularda fazlasıyla uyarırız. Peki ya olumlu davranışlar. Onlar genellikle olağan ve yapılması gereken davranışlar olduğu için takdir etmeye çoğu zaman gerek bile duymayız.
Olumlu davranış ancak olumlu bir tepki görürse pekişecektir. Bazen bir süre için sadece yapılan olumlu davranışları görüp, onlara odaklanmak, hatalı davranışları sık sık hatırlatmamak gerekebilir. Takdir etmek ve ödüllendirmek istenilen davranışın hemen ardından yapılmalıdır. Aksi takdirde çocuk ne için ödüllendirildiğini ya da beğenildiğini unutacak, aynı olumlu davranışı sergilemeyi de hatırlamayacaktır.
Çocuğunuza deneme-yanılma fırsatı verin.
Her insanın yeni bir şey öğrenirken deneme ve yanılma yolu kullanması, denerken hatalar yapması doğaldır. Çocukta yeni kurallar öğrenirken deneyecek, sonuçlarını görecek belki bir-iki kez daha aynı hatayı yapacak ancak öğrenecektir. Önemli olan bu deneme yanılmalarda ona gereken sabrı ve desteği göstermektir. Yaptığı ilk hatada kızmak yada cezalandırmak, düşünmesine olanak tanımadan yaptığın yanlış diyerek kestirip atmak davranışı öğrenmesini engellemekten başka bir işe yaramaz.
Katı davranışlar sergilemek ve cezalandırmak istenilen davranışın yerleşmesini sağlamaz.
Aynı zamanda katı yaklaşımlar çatışmanın büyümesine ve evdeki yaşantının keyifsiz bir hale dönüşmesine neden olacaktır. Çocuk ancak önündeki örneğe bakarak model alır ve öğrenir. Dikkat edilecek noktalardan biri de çocuğa öğretmeye çalıştığımız disiplini önce kendimizin uygulamasıdır. Örneğin çocuğa arkadaşlarına kötü davranmasının ne kadar yanlış olduğunu söyleyip bu nedenle onu cezalandırmadan önce evde aile bireyleri olarak birbirimize nasıl davrandığımıza dikkat etmemiz, küfür etmenin kötü olduğunu söyleyip trafikte sinirlenip çocuğun yanında diğer sürücüye küfür etmemiz ne derece tutarlı olacaktır. Eğer ebeveynler olarak disiplinli, düzenli bir davranış sergilersek çocukta bunu örnek alacaktır.
Sabırlı olun.
Sabır göstermek bazen gerçekten zor gelir. Zira çocuklar ebeveynlerin sabırlarını zorlamada çok başarılıdırlar. Öncelikle patlayacağınızı hissettiğinizde çocuğa duygunuzun ne olduğundan bahsedin ve o sırada tartışmayı kesip, hem kendinizin hem de çocuğun sakinleşmesini bekleyin.
Tartışma başladığını hissettiğinizde çocuğa çok kızgınım ya da yorgunum, üzgünüm diye duygunuzu açıklayın. Çocuk bunu anlayacaktır. Bazen aynı davranışı sizi anlamamazlıktan gelip sürdürebilir ancak her defasında aynı şekilde davranırsanız bir süre sonra çocuk bu değişikliği fark edecek ve o da duyguları yolu ile konuşacak belki de neden o gün böyle davrandığı, canını sıkan bir şey olup olmadığını anlatacaktır.
Kuralların Yerleşmesini Sağlamak için Yapılması Gerekenler
Kuralların yerleşmesini sağlamak için davranış öncesi, davranış sırasında ve davranıştan sonra yapılması gerekenler vardır.
Davranıştan önce:
- Önleyici açıklama yapmak, kuralları öğretmek: Sokakta, markette, ağlayarak bir şey istemesinden ne kadar rahatsız olduğunuzu, nasıl davranması gerektiğini belirtmek.
- Koşulları ve çevreyi değiştirmek: Evden çıkar çıkmaz tuvalet ihtiyacı olduğunu söylememesi için, evden çıkmadan tuvalete gitmesini sağlamak.
- Örnek olmak: Anne- baba olarak çocuklarımıza model olmalıyız. Ebeveynlerden birisi yemek seçiyorsa, çocuk da bunu örnek alabilir.
- Aşamaları öğretmek: Odasını toplama beklentiniz ne kadar gerçekçi ? Odasını nasıl toplaması gerektiğini aşama aşama öğretmelisiniz. Arabalar buraya, Legoların kutusu bu, şeklinde yardım etmelisiniz.
Sorun sırasında:
- Gerçek sebebi anlamaya çalışmak: Anne-babasının yanında korku sebebiyle yatmak isteyen çocuk, doyuma ulaşmamış bir sevgi gereksiniminde olabilir.
- Alternatifler sunmak: Ağabeyisinin defterini karalayan çocuğa, kendi seçeceği bir defter almak.
- Duygularınızı belirtmek: “Yemeğini bitirmediğin zaman üzülüyorum, yeterince beslenemediğini düşünüyorum.”
Sorundan sonra:
- Sonuçları değerlendirmek: “ Bak odan toplu olmayınca, aradığın oyuncağı bulamıyorsun.”
- Sonuçları yaşamasına izin vermek: Duvarı boyayan çocuğun, duvarı temizlemesini sağlamak.
Unutmayın ki; çocuk eğitiminin amacı, çocuğa ceza vererek onu pasifleştirmek, sözde disipline etmek değildir. Amaç, çocuğa uyumlu, sorumlu ve saygılı davranış yollarını öğretip, çocuğun hem kendi haklarını, hem de başkalarının haklarını gözetmesini, vicdanlı olmasını sağlamaktır.
