Empati nedir? Ebeveynler çocuklarının empati gelişimini desteklemek için neler yapmalıdır?
Empati kişinin, kendisini karşısındakinin yerine koyarak olaylara onun bakış açısı ile bakabilme, duygu ve düşüncelerini doğru olarak anlayabilme sürecidir. Birey empati sayesinde karşısındaki kişi veya nesne ile kendi arasında bir özdeşim kurar.
Empati sosyal duygusal ve bilişsel boyutu olan bir kavramdır. Sosyal becerilerin önemli bir kısmını oluşturduğu empatik becerilerin gelişmesinde, bir takım bilişsel işlevlerin kazanılması da gerekir.
Bebekler doğumdan itibaren farklı ses, dokunuş gibi duyusal tepkileri fark etmeye, zamanla bunlara farklılaşmış tepkiler vermeye başlarlar. Ancak çocuğun diğer insanların duygu ve düşüncelerini anlayabilmesi için öncelikle kendisinin ayrı birey olduğunu kavraması, diğer insanların kendisinden farklı duygular hissedebildiğini fark etmesi ve kendisini başkalarının yerine koyabilmeye dair bilişsel yetkinliği kazanması gerekir.
Empati gelişiminde okul öncesi dönem önemli
Çocuğun “ben” ve “diğeri” farkındalığı edinmesinde okul öncesi dönem olan “2 ila 6-7” yaşlar arası oldukça önemlidir. Bu yaş döneminde empati becerileri desteklenen ve geliştirilen çocuklar, gelecekte diğer bireylerle daha sağlıklı ilişkiler kurabilir. Kimi zaman ebeveynler, bu dönemde “çocuklarında başkalarına vurma, oyuncağını paylaşmama” gibi ‘bencil’ olarak niteledikleri bazı davranışsal özellikler gözlemlediklerinde endişeye kapılabilmektedirler. Ancak empati becerisinin gelişimi de diğer gelişimsel özellikler gibi sosyal ve bilişsel olgunlaşma süreci içerisinde gerçekleşir. Çocukların yaşamlarının ilk dönemlerinde kendilerini düşünmeleri gelişimsel olarak normal bir davranış biçimidir. Bu dönemde endişeye kapılmamak ve aşamalı olarak gerçekleşen gelişimsel sürecin sağlıklı ilerleyebilmesi için çocuğa destek olmak gerekir.
Çocuklarda empati duygusu nasıl gelişir?
Empatik becerilerin temelleri, doğduğu andan itibaren annenin bebeğe gösterdiği ilgi, sevgi, sempati ile atılır. Duyguları ve düşünceleri doğru anlaşılan, doğru ve sağlıklı şekilde karşılık bulan bebekler, ilerleyen dönemlerde başkalarının duygu ve düşüncelerini anlama ve yorumlama konusunda da daha başarılı olacaklardır. Ebeveynler günlük yaşantılarında bazı noktalara dikkat ederek çocuğun empatik becerilerinin gelişimini şekillendirip destekleyebilirler.
Empati için ebeveynlerin rol model olmalı
Öncelikle ebeveyn, empatik becerilerin öğrenilmesi ve geliştirilmesinde çocuğa olumlu bir rol model olmalıdır. Bu nedenle ebeveynlerin kendi empati becerilerini de geliştirmesi ve günlük etkileşimler sırasında çocuğa empatik deneyimler yaşatması önemlidir. Örneğin; evde aile üyeleri arasında yapılacak bir iş bölümünde yorgun, hasta vs. olan kişinin durumunun gözetilmesi oldukça olağan bir durumdur. Böylesi bir durumda yorgun, hasta olan kişinin içinde bulunduğu durumun anlaşıldığı ve bunun sonucunda da nasıl bir davranış biçimi benimsendiği üzerine çocukla sohbet edildiğinde, çocuk gündelik yaşam sırasında empatik bir yaşantıyı deneyimlemiş olacaktır. Günlük yaşam içerisinde ebeveynin başkalarına ilgi, şefkat gösterdiğini, içinde bulundukları durumları gözettiğini ve başkalarını anlama çabası içinde olduğunu gören çocuk için bu gözlemler, empatinin gelişimini destekleyen bir davranış modeli oluşturur.
Çocuğun maruz kaldığı değişkenler empatiyi etkiler
Çocukların empatiyi model alarak öğrenmesinde yalnızca ebeveynler etkili olmaz. Çocuklar izledikleri, okudukları, maruz kaldıkları diğer değişkenlerden de etkilenir. Çocukların olumsuz örnek alabileceği içerik veya materyallerden uzak tutulması, ebeveyn tarafından çocuğa uygun içeriklerin seçimi, birlikte izleme veya okuma yapılarak gereken noktalarda anlayabileceği açıklamalar yapılması empati becerisinin gelişmesine yardımcı olur. Ebeveyn tarafından özellikle erken çocukluk döneminde olumlu model olabilecek içerikler, oyunlar ve kitaplar tercih edilmelidir.
Oyunlaştırma ile empati kurma öğretilebilir
Gerçek yaşantılar haricinde çocukla oynanan rol yapma (–mış gibi) oyunlarıyla çocukların empati pratikleri yapmaları sağlanabilir. Örneğin; birlikte kurgulanan bir hikaye oyuna dönüştürülerek çocukla birlikte oynanan roller üzerine konuşulabilir. Okulda arkadaşıyla problem yaşayan bir çocuğun durumu veya ödevini yapmak istemeyen bir çocuğun neler yapabileceği gibi örnekler üzerine oyunlaştırmalar aracılığıyla çalışılabilir. Duygusal gelişimi destekleyen drama etkinlikleri, kart veya kutu oyunları tercih edilebilir. Bu sayede çocuk girdiği rol aracılığıyla diğer kişilerin duygu ve düşüncelerini daha kolay anlayabilir.
Çocukla duygular üzerine konuşulmalı
Çocuklarla duyguları konuşmak ve adlandırmak, duyguların nedenleri ve sonuçları üzerine değerlendirmeler yapmak empatinin gelişmesi için önemlidir. Çocuğun okulda arkadaşlarıyla veya evde kardeşleri, ebeveynleriyle yaşadığı olaylar üzerine çocukla konuşmak, kendi ve diğer kişilerin deneyimlerini düşünmesi, yorumlaması için çocuğa fırsat vermek ve yol göstermek de empati gelişimine katkı sağlar. Kendi yaşamı dışında çocukla, okuduğu kitaplar veya izlediği filmlerdeki karakterlerin yaşadıkları olaylar ve nasıl hissettiklerine dair konuşulabilir. Bu hem keyifli hem de empati becerisini geliştirecek bir aktivite olabilir.
Çocuğun negatif duyguları deneyimlemesine izin verilmeli
Çocuğun pozitif duyguların yanı sıra negatif duyguları deneyimlemesi de empati becerisinin gelişiminde rol oynar. Empatik becerilerin gelişimi aşamasında ebeveynler, çocuğa karşı destekleyici, olumlu bir yaklaşım benimsemelidirler. Fazla korumacı tutuma sahip ebeveynler, çocuklarının negatif duyguları deneyimlemesine ve üzerinde düşünebilmesine fırsat vermeden çocuğun yerine çözüm bulabilmektedir. Oysa çocuğun bir problemle karşılaştığında, nasıl hissettiğini anlaması, duyguları üzerine düşünmesi ve kendini ifade edebilmesi gerekir. Bu durum çocuğun sorun çözme ve uyum sağlama yeteneklerinin gelişmesini sağlar. Aynı zamanda çocuk bu süreçte negatif duyguların da yaşanabilir ve kabul edilebilir olduğunu da anlayacaktır. Tüm bunlar başkalarının da benzer durumlarda neler hissedebileceğini anlaması açısından çocuğa yardımcı olacaktır.
Empati becerisinin gelişiminde zorlayıcı olunmamalı
Çocuğun yardımsever, anlayışlı, paylaşımcı davranışlarının artması için ebeveynler, çocuğu desteklemeli, teşvik ve tebrik etmelidir. Çocuğun empati becerisinin henüz tam olarak gelişmemesi sebebiyle zaman zaman sergileyebileceği olumsuz davranışlar karşısında, çocuğa ceza vermek, tehdit etmek veya çocuğa yalnızca o davranışı yapmamasını söylemek gibi olumsuz ve didaktik yöntemlere başvurulmamalıdır. Ebeveyn tarafından çocuğa bir davranışın neden yapılması veya yapılmaması gerektiği yaşına uygun şekilde anlatılmalı, örneklerle desteklenmeli ve davranışların, kuralların sosyal nedenleri ve toplumsal sonuçları çocuğa açıklanmalıdır.
Her çocuğun gelişimsel süreçleri farklıdır
Empati gelişiminin desteklenmesi için
çocuğun dinlendiğini ve anlaşılmaya çalışıldığını hissetmesi, empati konusunda olumlu rol modellere sahip olması, empatiyi deneyimlemesi veya maruz kalması ve son olarak empati pratikleri yapması yararlı olacaktır. Tüm gelişimsel özellikler ve beceriler gibi empatinin de her çocukta farklı zamanlarda ve farklı biçimlerde gelişebileceği unutulmamalıdır. En nihayetinde tüm çocukların gelişimsel süreçleri farklı ve biriciktir. Yetişkinler ve ebeveynler, gelişim süreci boyunca sabırlı, duyarlı ve elbette empatik bir yaklaşımla çocuğa destek olmalıdırlar.
Ayşegül Koçali – Çocuk Gelişimci
Önemli Hatırlatma
Bu içerik ilgili uzman danışman tarafından izleyicilerimizi bilgilendirme amaçlı hazırlanmıştır. Kendinizin veya çocuğunuzun sağlığı ile ilgili her konuda, bir tıp doktoruna veya çocuk eğitimi ve psikolojisi alanında çalışan uzmanlara danışmanızı tavsiye ederiz.
